تئوری‌های زیربنایی تاب‌آوری در روان‌شناسی

تاب‌آوری یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در روان‌شناسی معاصر است. ویژگی‌ای که تعیین می‌کند یک فرد در برابر آسیب‌های روانی، بحران‌ها، فشارهای زندگی یا حتی فجایع انسانی، چگونه واکنش نشان می‌دهد: می‌شکند یا رشد می‌کند؟
اما پشت این توانایی، تئوری‌ها و مفاهیم علمی قدرتمندی وجود دارد که به ما کمک می‌کنند تاب‌آوری را بهتر درک کنیم، پرورش دهیم و در فرآیند درمان و آموزش به‌کار بگیریم.

در این مقاله، مهم‌ترین نظریه‌های روان‌شناسی مرتبط با تاب‌آوری را بررسی می‌کنیم و با مفاهیمی مانند رشد پس از سانحه (PTG) و روان‌شناسی مثبت‌نگر آشنا می‌شویم.

تاب‌آوری چیست؟ (نگاهی علمی)

تاب‌آوری (Resilience) به توانایی روانی انسان برای بازیابی تعادل پس از تجربه‌ی فشار، تهدید، یا آسیب‌های جدی گفته می‌شود.
بر خلاف تصور رایج، تاب‌آوری یعنی نه فقط «تحمل سختی»، بلکه «بازسازی خود» در مواجهه با چالش‌ها و حتی رشد روانی پس از رنج.

نظریه‌های اصلی در تبیین تاب‌آوری

در ادامه با ۵ رویکرد و نظریه مهم در شکل‌گیری مفهوم تاب‌آوری آشنا می‌شویم:

۱. نظریه «روان‌شناسی مثبت‌نگر» (Positive Psychology)

نظریه‌پرداز: مارتین سلیگمن (Martin Seligman)

روان‌شناسی سنتی تمرکز زیادی بر آسیب‌شناسی، اختلال و بیماری داشت. اما از اواخر دهه ۹۰ میلادی، سلیگمن و همکارانش مکتب روان‌شناسی مثبت‌نگر را پایه‌گذاری کردند؛ رویکردی که به‌جای تمرکز صرف بر اختلال، به نقاط قوت، معنا، تاب‌آوری، شادی و رشد شخصیت می‌پردازد.

در این رویکرد، تاب‌آوری به‌عنوان یکی از قابلیت‌های انسانی معرفی می‌شود که می‌تواند یاد گرفته شود و آموزش داده شود. سلیگمن تاب‌آوری را در چارچوب مدل PERMA (شادی پایدار) بررسی می‌کند:

• P: احساسات مثبت

• E: درگیر شدن در زندگی

• R: روابط مثبت

• M: معنا

• A: دستاورد

افرادی که در این پنج حوزه رشد کرده‌اند، تاب‌آورترند.

مثال درمانی:

در کارگاه‌های روان‌شناسی مثبت، مراجعان یاد می‌گیرند با تمرکز بر معنا، ارتباط و قدردانی، بهتر از بحران‌ها عبور کنند.

۲. نظریه «رشد پس از سانحه» (Post-Traumatic Growth)

نظریه‌پردازان: ریچارد تدسکی و لارنس کالهون (Tedeschi & Calhoun, 1995)

رشد پس از سانحه (PTG) مفهومی است که نشان می‌دهد برخی افراد پس از تجربه‌ی آسیب روانی، نه‌تنها فرو نمی‌ریزند، بلکه رشد چشم‌گیری در شخصیت، معنا و ارتباطاتشان تجربه می‌کنند.

این رشد ممکن است در یکی از این ۵ زمینه اتفاق بیفتد:

• قدردانی عمیق‌تر از زندگی

• روابط قوی‌تر با دیگران

• کشف توانایی‌های جدید

• تغییر دیدگاه نسبت به زندگی

• رشد معنوی

تاب‌آوری در این نظریه، یعنی تبدیل «رنج» به «فرصت» برای رشد شخصیتی و معنوی.

مثال:

مراجعه‌کننده‌ای که پس از طلاق شدید، به شناخت عمیق‌تری از خودش و هدف‌هایش رسید و به تدریج مسیر جدیدی از زندگی را ساخت.

۳. نظریه‌ی «تاب‌آوری عادی» (Ordinary Magic)

نظریه‌پرداز: آن مستن (Ann Masten)

آن مستن، تاب‌آوری را نه یک ویژگی خارق‌العاده، بلکه فرآیندی طبیعی از سازگاری مثبت در موقعیت‌های دشوار می‌داند. او از اصطلاح Ordinary Magic استفاده می‌کند تا تأکید کند که بسیاری از انسان‌ها، حتی کودکان در شرایط سخت، به‌طور طبیعی می‌توانند تاب‌آور باشند؛ به شرطی که منابع حمایتی در دسترس آن‌ها باشد.

منابعی مثل:

• روابط گرم با والدین یا معلم

• محیط‌های امن و پیش‌بینی‌پذیر

• مهارت‌های حل مسئله

• اعتماد به نفس

این نظریه بر اهمیت محیط و نقش پیشگیرانه و تربیتی تاب‌آوری تأکید دارد.

۴. نظریه‌ی سیستم‌های چندعاملی (Ecological Systems Theory)

نظریه‌پرداز: اوری برونفن‌برنر (Bronfenbrenner)

طبق این نظریه، رشد روانی انسان در تعامل با چندین سیستم محیطی شکل می‌گیرد: خانواده، مدرسه، جامعه، فرهنگ و ...
تاب‌آوری هم فقط در درون فرد نیست، بلکه نتیجه‌ی تعامل کودک با محیط‌های حمایتی و فرهنگی اطرافش است.

مثلاً:

• کودکی که در فقر بزرگ می‌شود، اما مادری گرم و حامی دارد، ممکن است تاب‌آوری بالایی داشته باشد.

• یا نوجوانی که پس از زلزله، با حضور داوطلبان مهربان مواجه می‌شود، سریع‌تر بازسازی روانی را تجربه می‌کند.

۵. نظریه‌های شناختی-رفتاری در تاب‌آوری

نمایندگان: بک، الیس، بندورا

رویکرد شناختی-رفتاری، تاب‌آوری را نتیجه‌ی افکار، نگرش‌ها و رفتارهای سازگارانه می‌داند. افراد تاب‌آور:

• افکار ناکارآمد را به چالش می‌کشند

• احساس قربانی بودن را کاهش می‌دهند

• توانمندی در مدیریت احساسات منفی دارند

• خودگفتاری مثبت و هدفمند دارند

بندورا نیز در نظریه «خودکارآمدی» بیان می‌کند که هرچه فرد بیشتر باور داشته باشد می‌تواند از پس چالش‌ها بربیاید، تاب‌آورتر خواهد بود.

جمع‌بندی: تاب‌آوری، فقط یک ویژگی نیست، بلکه یک ظرفیت قابل رشد است

از نگاه علمی، تاب‌آوری نه یک ویژگی ذاتی، بلکه مجموعه‌ای از مهارت‌ها، نگرش‌ها و منابع حمایتی است که در دل انسان رشد می‌کند. نظریه‌های مختلفی از جمله روان‌شناسی مثبت‌نگر، رشد پس از سانحه، تئوری سیستم‌ها و شناخت‌گرایی، هرکدام بُعدی از این مفهوم مهم را روشن می‌کنند.

برای ساختن جامعه‌ای سالم‌تر، خانواده‌هایی توانمندتر، و انسان‌هایی مقاوم‌تر، لازم است تاب‌آوری را هم آموزش دهیم و هم در عمل تمرین کنیم.

🌱 شما می‌توانید با جلسات مشاوره فردی، شرکت در دوره‌ تاب‌آوری درون خود را دوباره کشف کنید.

تمرین: مدل شخصی تاب‌آوری خود را طراحی کنید

یک جدول ساده بکشید و در آن بنویسید:

این جدول به شما کمک می‌کند تصویری از وضعیت تاب‌آوری روانی خود ترسیم کنید و آن را توسعه دهید.

شما در کدام موقعیت سخت زندگی‌تان، احساس کردید که تاب‌آور هستید؟ آیا از آن تجربه رشد کردید؟ در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.

منبع 1      منبع 2    منبع 3