تأثیر سبک‌های فرزندپروری بر شکل‌گیری تاب‌آوری در کودکان

چرا بعضی کودکان با هر سختی خم نمی‌شوند؟

همه‌ی والدین دوست دارند فرزندانشان در زندگی موفق، شاد و مقاوم باشند. اما وقتی کودکی در برابر یک مشکل کوچک فرو می‌ریزد، والدین می‌پرسند: «کجای کار اشتباه بود؟»
پاسخ این سؤال را باید در سبک فرزندپروری والدین جست‌وجو کرد. تاب‌آوری در کودکان، یعنی توانایی آن‌ها برای مقابله با چالش‌ها، تا حد زیادی به نوع ارتباط والدین با آن‌ها بستگی دارد. این مقاله بررسی می‌کند که هر سبک فرزندپروری چه اثری بر رشد این ویژگی مهم در کودک دارد.

تاب‌آوری چیست و چرا در دوران کودکی اهمیت دارد؟

تاب‌آوری (Resilience) به توانایی بازگشت کودک به تعادل روانی پس از تجربه‌ی فشار، شکست یا ناامیدی گفته می‌شود. کودک تاب‌آور:

• در برابر طرد اجتماعی، افت تحصیلی یا تغییرات خانوادگی کمتر آسیب می‌بیند.

• سریع‌تر خودش را بازیابی می‌کند.

• در آینده، فردی انعطاف‌پذیر، سازگار و توانمند می‌شود.

بر اساس نظریه روان‌شناسانی مانند Ann Masten (2001)، تاب‌آوری نه یک ویژگی ذاتی، بلکه مهارتی اکتسابی است که در بستر تعامل با محیط و خصوصاً والدین رشد می‌کند.

سبک‌های فرزندپروری: چهار سبک اصلی کدام‌اند؟

به‌طور کلی، روان‌شناسان چهار سبک اصلی فرزندپروری را معرفی کرده‌اند (Baumrind, 1967):

1. سبک مقتدرانه (Authoritative)

• ویژگی‌ها: والدین گرم، حمایتگر، در عین حال قانون‌مند و پاسخ‌گو.

• اثر بر تاب‌آوری کودک: بهترین سبک برای رشد تاب‌آوری. کودک یاد می‌گیرد مسئولیت بپذیرد، شکست را تجربه کند و از آن درس بگیرد.

مثال:

دختر ۹ ساله‌ای که اجازه دارد مشکلات مدرسه‌اش را خودش حل کند، اما می‌داند که در صورت نیاز، پدر و مادرش کنارش هستند.

2. سبک استبدادی (Authoritarian)

• ویژگی‌ها: سخت‌گیر، کنترل‌گر، فاقد انعطاف و پاسخ‌گویی هیجانی.

• اثر بر تاب‌آوری کودک: کودک ممکن است فرمان‌بردار باشد، اما از ترس شکست بخشی از تجربیات رشد را از دست می‌دهد. اغلب اضطراب بالا و اعتماد به نفس پایین دارند.

مثال:

پسری که همیشه بابت نمره پایین سرزنش می‌شود، به‌جای درس گرفتن از اشتباه، در مواجهه با چالش‌ها دچار انفعال می‌شود.

3. سبک آسان‌گیر (Permissive)

• ویژگی‌ها: محبت بالا اما بدون قانون و محدودیت مشخص.

• اثر بر تاب‌آوری کودک: کودک نمی‌آموزد که چطور با ناکامی روبه‌رو شود یا برای مشکلاتش راه‌حل بیابد. این کودکان گاه دچار پرخاشگری یا وابستگی زیاد می‌شوند.

مثال:

کودکی که به‌محض ناراحتی، والدین فوراً همه‌چیز را برایش فراهم می‌کنند، در آینده در برابر شکست‌های کوچک به‌شدت آسیب‌پذیر خواهد بود.

4. سبک بی‌تفاوت (Neglectful)

• ویژگی‌ها: فقدان حضور عاطفی و نظارتی والدین.

• اثر بر تاب‌آوری کودک: ضعیف‌ترین بستر برای رشد تاب‌آوری. کودک دچار سردرگمی، تنهایی و فقدان مهارت‌های مقابله‌ای می‌شود.

مثال:

دختربچه‌ای که ساعت‌ها تنهاست و کسی به احساساتش توجه نمی‌کند، اغلب نمی‌داند در زمان بحران به چه کسی تکیه کند.

یافته‌های علمی درباره ارتباط فرزندپروری و تاب‌آوری

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که سبک مقتدرانه بهترین زمینه را برای رشد تاب‌آوری ایجاد می‌کند:

• مطالعه‌ی Zakeri et al. (2010) در ایران نشان داد که نوجوانانی با والدین مقتدر، سطح بالاتری از تاب‌آوری، عزت نفس و مهارت حل مسئله دارند.

• پژوهش Ginsburg (2011) بیان می‌کند که حمایت همراه با چالش (Support with Challenge) باعث پرورش «جرئت روانی» در کودک می‌شود.

• طبق نتایج تحقیق Werner & Smith (2001)، حتی کودکانی که در شرایط خانوادگی پر استرس بزرگ می‌شوند، اگر رابطه‌ای گرم و پایدار با یک بزرگسال مقتدر داشته باشند، احتمال رشد تاب‌آوری بالایی دارند.

چگونه سبک فرزندپروری مقتدرانه را تمرین کنیم؟ (راهنمای کاربردی)

۱. قوانین شفاف اما انعطاف‌پذیر تعیین کنید
مثلاً قانون خواب ساعت ۹ شب باشد، اما در مهمانی‌ها استثنا قائل شوید.

۲. احساسات کودک را تأیید کنید، حتی اگر با رفتار او مخالفید
مثلاً بگویید: «می‌فهمم ناراحتی چون اسباب‌بازی‌ات شکست، اما داد زدن راه‌حل نیست.»

۳. فرصت تجربه‌ی شکست را بدهید
همه‌چیز را برای کودک آسان نکنید. بگذارید اشتباه کند و از آن یاد بگیرد.

۴. گفت‌وگوی همدلانه را جایگزین امر و نهی مطلق کنید
مثلاً به جای «همین حالا وسایلتو جمع کن»، بگویید: «فکر می‌کنی چه زمانی بهتره وسایلت رو جمع کنی؟»

۵. بازخورد مثبت بدهید، نه فقط انتقاد
مثلاً اگر فرزندتان با گریه‌اش مقابله کرد، بگویید: «خیلی خوشحال شدم که این‌بار تونستی آروم بمونی.»

تمرین برای والدین: سبک خود را ارزیابی کنید

سوالات خودسنجی:

• آیا بیشتر وقت‌ها به جای گفت‌وگو، دستور می‌دهم؟

• آیا از اشتباه‌های کودک به‌عنوان فرصت یادگیری استفاده می‌کنم؟

• آیا به احساسات کودک گوش می‌دهم یا رد می‌کنم؟

• آیا قوانینی دارم که به کودک حس امنیت بدهد؟

با پاسخ به این پرسش‌ها، سبک غالب خود را شناسایی کرده و در صورت نیاز، به سمت سبک مقتدرانه حرکت کنید.

تمرین برای کودک: دفتر تاب‌آوری

یک دفترچه به کودک بدهید و از او بخواهید هر روز یکی از این موارد را بنویسد:

• یک مشکلی که امروز باهاش روبه‌رو شدم

• چه احساسی داشتم؟

• چطور باهاش کنار اومدم یا می‌تونم دفعه‌ی بعد کنار بیام؟

این تمرین ساده، مهارت بازتاب، حل مسئله و تاب‌آوری را تقویت می‌کند.

شما چه سبک فرزندپروری‌ای را در خانه تجربه کرده‌اید یا در حال حاضر اجرا می‌کنید؟ چه تأثیری بر احساس امنیت و توانمندی فرزندتان گذاشته است؟ خوشحال می‌شویم در بخش نظرات تجربه‌تان را با ما به اشتراک بگذارید.

با ما در مسیر پرورش کودکان تاب‌آور همراه شوید

اگر می‌خواهید سبک فرزندپروری خود را بهتر بشناسید و در مسیر پرورش فرزندی تاب‌آور گام بردارید، کلینیک روان‌شناسی راهیار همراه شماست. مشاوره‌های فردی، کارگاه‌های فرزندپروری و جلسات آنلاین ما می‌توانند به شما کمک کنند.

راه‌های ارتباط با ما:

📱 اینستاگرام: @raahyarclinic
🌐 وب‌سایت: www.raahyar.com
📍 جلسات  آنلاین از طریق رزرو وقت از سایت راهیار امکان‌پذیر است.

منبع 1   منبع 2   منبع 3